علی صفایی حائری

علی صفایی حائری

روحانی، نویسنده و اندیشمند شیعه
اطلاعات فردی
لقب	عین صاد
تاریخ تولد	سال ۱۳۳۰ش
زادگاه	قم
تاریخ وفات	۲۲ تیر سال ۱۳۷۸ش
محل دفن	گلزار شهدای علی بن جعفر قم
اطلاعات علمی
استادان	عباس صفایی حائری • اسدالله مدنی • ابوالفضل موسوی تبریزی • سید عبدالکریم موسوی اردبیلی • محمدتقی ستوده • حسین نوری همدانی • محمد فاضل لنکرانی

علی صفایی حائری (۱۳۳۰-۱۳۷۸ش) معروف به عین صاد، روحانی، نویسنده و اندیشمند شیعه. وی بر نگرش نظام‌مند به آموزه‌های دینی تأکید داشت؛ یعنی بر این باور بود که دین تنها شامل احکام اقتصادی، سیاسی، تربیتی و... نیست؛ بلکه نظام‌های اقتصادی و تربیتی و سیاسی و… هم ارائه می‌کند.

صفایی نظام تربیتی را بر دیگر نظام‌های دینی مقدم می‌دانست و معتقد بود پیامبر با اِعمال روش تربیت اسلامی، فلسفه، عرفان، اخلاق و فقه اسلامی را در فکر و احساس و رفتار مؤمنان پرورش داده است.

صفایی به هنر علاقمند بود و برخی از هنرمندان سینما و شاعران با او ارتباط داشتند. از میانه‌ دهه ۱۳۸۰ش از اندیشه‌های صفایی بیشتر اقبال شد. در دهه گذشته، همایش‌هایی برای بزرگداشت او برگزار و ویژه‌ه‌نامه‌هایی درباره وی در مطبوعات منتشر شده است.

زندگی‌نامه

علی صفایی در سال ۱۳۳۰ش در قم متولد شد. پدرش عباس صفایی حائری از علمای قم و پدربزرگش محمدعلی صفایی حائری از علمای نجف بود که به دعوت عبدالکریم حائری یزدی، مؤسس حوزه علمیه قم، به قم هجرت کرد.

محمد یکی از فرزندان صفایی در جنگ ایران و عراق در حلبچه به شهادت رسید. مستند «عین، صاد» به تهیه‌کنندگی و کارگردانی محمد دریایی درباره زندگی و اندیشه‌های علی صفایی ساخته شده است.

وفات

صفایی در ۲۲ تیر ۱۳۷۸ش در راه سفر به مشهد و زمانی که قصد بازدید از پشت‌صحنه فیلم کودک و سرباز، ساخته رضا میرکریمی را داشت، در سانحه تصادف درگذشت. سید مهدی روحانی در قم بر او نماز میت اقامه کرد و پس از آن، در گلزار شهدای علی بن جعفر، نزدیک قبر فرزند شهیدش دفن شد.

تحصیلات

صفایی حائری پس از تحصیلات ابتدایی، در سیزده‌سالگی تحصیل علوم دینی را آغاز کرد. دروس سطح حوزه را از نصرت میانجی، اسدالله مدنی، ابوالفضل موسوی تبریزی، سید عبدالکریم موسوی اردبیلی، سید مهدی روحانی، محمدتقی ستوده، حسین نوری همدانی، محمد فاضل لنکرانی و جعفر سبحانی آموخت و شرح منظومه را نزد مرتضی بنی‌فضل گذراند.

صفایی در درس خارج فقه و اصول از سید محمد محقق داماد، مرتضی حائری یزدی و بیشتر، از پدرش عباس صفایی حائری بهره برد.

او در نوجوانی به مطالعه تاریخ ادبیات جهان و رمان‌های مشهور ایران و جهان پرداخت.

اندیشه

جایگاه دین

علی صفایی آدمی را در مجموعه‌ای از روابط می‌دید که با خود و دیگران و هستی دارد و وحی برای او یک ضرورت است. وحی و دین، راهی در کنار سایر راه‌های عُقَلایی، چون فلسفه و عرفان نیست؛ بلکه تنها راه ممکن است. دین است که به ما می‌آموزد چگونه زندگی کنیم و چگونه بمیریم.

در این تلقی، بحث «دین حداقلی» و «دین حداکثری» معنایی ندارد؛ چراکه همه چیز را باید از خدا آموخت. از نظر صفایی، دین را نباید کنار فلسفه و علم قرار داد. دین آمده است تا کوتاهی اینها را جبران کند.

نگاه نظام‌مند به دین

علی صفایی بر این باور بود که اسلام تنها واجد دستورات اقتصادی و تربیتی و سیاسی و… نست؛ بلکه نظام‌های اقتصادی و تربیتی و سیاسی و… ارائه می‌کند. نظام‌های اسلامی، از نظر او، عبارت‌اند از: نظام فکری، عرفانی، اخلاقی، تربیتی، اجتماعی، سیاسی، اقتصادی، حقوقی، جزایی و قضایی.

هدف سلوک

از نظر صفایی، در سلوک، هدف، تسلط و شهود نیست؛ بلکه رشد هماهنگ استعدادهای انسان و حرکت به سوی خداست. عامل اصلی سلوک، بلاست، نه عبادت و عمل سالک. عابد و عامل، منتظر نتیجه کار خودند و متوقع و مغرور به عمل خویش؛ ولی سالکِ مبتلا، جز توکل چیزی ندارد.

تقدم تربیت

علی صفایی معتقد بود اگرچه از لحاظ منطقی، نظام تربیتی، اولین نظام دینی نیست، در تحقق خارجی، تربیت مقدم بر همه نظام‌های دیگر است. دین با رسول آغاز می‌شود و رسول خدا با اِعمال روش‌های تربیت اسلامی، فلسفه و عرفان و اخلاق و فقه اسلامی را در فکر و احساس و رفتار مؤمنان پرورش می‌دهد. بدین ترتیب، در اعتقادات و اهدافِ انسان، تحول به وجود می‌آورد.

حکومت دینی

به‌باور صفایی، تفکر دینی حتی در حد اعتقاد به توحید، می‌تواند جامعه‌ای با ویژگی‌ها و روابط خاص خود ایجاد کند و این جامعه، می‌تواند حکومتی با جلوه آن اعتقاد را نتیجه دهد.

انتقادات به علی صفایی

در اوایل انقلاب اسلامی ایران، به علی صفایی اشکال کرده بودند که مبارز و انقلابی نیست: چرا از مسایل سیاسی سخن نمی‌گوید و نمی‌نویسد؟ یا اینکه چرا در سراسر کتاب‌هایش، یک‌بار هم واژه امپریالیسم دیده نمی‌شود؟ به‌گفته برخی شاگردانش، این انتقادها به او پس از سخنرانی وی در تالار وحدت تهران در سال ۱۳۶۰ش صورت گرفت که باعث شهرت او شد.

او در پاسخ نوشته بود: «اینکه من برای انقلاب چه کرده‌ام و یا پیش از انقلاب چه کرده‌ام، داستانش بماند، که مثل ویولون زدن آن رند است که صبح صدایش در‌می‌آید.» در جای دیگری هم جمله‌ای گفته بود که بعدها شهرت یافت: «در برابر ضعف‌ها و مشکلات، توجیه حماقت است، تضعیف جنایت است و تکمیل رسالت ما است.»

همچنین در مطلبی که در روزنامه جمهوری اسلامی، در سال ۱۳۶۰ش چاپ شد، کتاب‌های او دارای مطالب انحرافی و بینش مادی و التقاطی، شمرده شد. به گفته پورسیدآقایی از شاگردان صفایی، شماری از شاگردان وی در دیداری با آیت‌الله خامنه‌ای، نوشته روزنامه را نشان او دادند او تعجب کرده و به آنها توصیه کرده بود از صفایی استفاده کنند.

صفایی در پاسخ به برخی انتقادها گفته بود که در منابع فکری‌اش، وسواس داشته‌ تا از التقاط در امان باشد؛ حتی تأکید کرده بود در کلماتی که فکرش را مشغول می‌کنند، سعی کرده است کلمه‌های متون اسلامی باشد.

برخی از اعضای جامعه مدرسین وقت قم که ناصر مکارم شیرازی نیز یکی از آنها بود، در سال ۱۳۶۲ش برای روشن شدن مواضع سیاسی و اعتقادی صفایی حائری، با او جلسه‌ای داشتند. گفته‌اند آنها در پایان جلسه، اشکالی در مواضع او ندیدند.

ارتباط با هنرمندان

برخی هنرمندان با علی صفایی در ارتباط بوده‌اند. سهیل محمودی، شاعر، در سال ۱۳۶۰ با مطالعه کتاب‌های او، برای یافتن نویسنده‌شان، به قم رفت. صادق کرمیار، علیرضا داوودنژاد، رسول ملاقلی‌پور ،اسلام‌لو، ابوالقاسم طالبی، علی درخشی، فرج‌الله سلحشور، شمقدری و جمال شورجه هم از آن جمله بودند. نادر طالب‌زاده برای ساخت مستند «عصر انتظار»، گفت وگویی مفصل با صفایی انجام داد. سید رضا میرکریمی، کارگردان، چنان‌که خود گفته، فیلم زیر نور ماه را با توجه به زندگی صفایی ساخته است.

آثار

صفایی حائری دارای بیش از شصت اثر با موضوعات دینی، در زمینه‌های تربیتی، اجتماعی، اخلاقی و سیاسی است. او را دارای نوشتاری رسا و موجز دانسته‌اند.

وی، چنان‌که در وصیت‌نامه‌اش هم آورده است، آثارش را با نام مستعار «عین صاد» منتشر می‌کرد که مخفف نام و نام خانوادگی او است.

برخی از کتاب‌هایش عبارت‌اند از: مسؤلیت و سازندگی، رشد، صراط، حرکت، انسان در دو فصل، روش برداشت از قرآن و از معرفت دینی تا حکومت دینی.

میراث فکری صفایی

اندیشه‌های صفایی حائری، با توجه به اتهامات سیاسی‌‌ای که برضد او مطرح بود، کمتر فرصت نشر پیدا کرد؛ اما از میانه‌های دههٔ هشتاد، طرفداران وی فرصت بیشتری یافتند که دیدگاه‌هایش را مطرح کنند. مؤسسه لیلةالقدر واقع در قم نیز فعال شد و کتاب‌های صفایی را نشر می‌داد و درباره اندیشه وی، جلسات گفت‌وگو برگزار می‌کرد. در دههٔ اخیر، چند همایش و بزرگداشت برای علی صفایی برگزار شده است. برخی از مطبوعات هم ویژه‌نامه‌هایی برای او منتشر کرده‌اند.

برخی از کسانی که هم‌اکنون، در سنت فکری وی حرکت می‌کنند، عبارت‌اند از: امیر غنوی، سید مسعود پورسیدآقایی و سید عباس لاجوردی. این مؤسسه، اخبار مربوط به علی صفایی را منتشر می‌کند.

پانویس

منابع

پیوند به بیرون